REDACTIE – De wereldberoemde Italiaanse kunstenaar Michelangelo Caravaggio heeft veel invloed gehad op Nederlandse kunstenaars. In het begin van de 17e eeuw reizen Nederlandse schilders naar Rome af en komen daar in aanraking met zijn werken. Ze nemen de caravaggistische stijl mee naar het noorden waar schilders er hun eigen draai aan geven.
Wie is Caravaggio
In 1593 vertrekt de kunstschilder Michelangelo Caravaggio (1571-1610) naar Rome, op dat moment samen met Florence het epicentrum voor de kunst. Hier zien belangrijke opdrachtgevers al snel hoeveel talent Caravaggio heeft. De jonge kunstenaar heeft een hele vernieuwende stijl. Een stijl die de grootste opdrachtgever, de katholieke kerk, erg aanspreekt.
Bijbelse figuren en heiligen worden tot dan toe zeer geïdealiseerd weergegeven om de katholieke kerk aantrekkelijk te maken voor de burgers. Caravaggio gooit het over een hele andere boeg. Hij beeldt deze figuren juist heel menselijk af zodat de gewone mens zich hier meer in herkent. De modellen haalt hij vaak van de straat, wat zeer uniek was in die tijd, en hij laat in zijn werken rimpels, kapotte kleding en emotie zien. Daarnaast maakt Caravaggio gebruik van dramatisch lichtgebruik, ook wel clair-obscur genoemd. Deze combinatie van menselijke lichamen en emoties en een dramatisch licht-donker contrast maakten zijn werken zeer vernieuwend.
Italië walhalla voor kunstenaars
Rome was voor jonge kunstenaars een goede plek om hun opleiding af te maken, ze konden zich daar omringen met kunst uit zowel de oudheid als de renaissance. Voor veel Nederlandse kunstenaars was de lange reis dat meer dan waard. Bij hun reis van Nederland naar het zuiden komen ze Rome binnen via de stadspoort Santa Maria del Popolo, hier hangen twee belangrijke werken van Caravaggio. Nederlandse kunstenaars komen dus bij binnenkomst al in aanrakingen met zijn werk.
Schrijver Karel van Mander roept in een van zijn boeken jonge schilders op om werken goed te bestuderen en te kopiëren. De Nederlandse schilder Gerard van Honthorst neemt dit advies zeer letterlijk en tekent in 1616 Caravaggio ’s Kruisiging van Petrus na. Van Honthorst, Dirck van Baburen en Hendrick ter Brugghen zijn drie goede voorbeelden van schilders die veel tijd hebben doorgebracht in Italië en veel gekeken hebben naar Caravaggio. Alle drie worden ze gerekend tot de caravaggisten, zo worden de navolgers van Caravaggio genoemd. Maar de stijl letterlijk kopiëren zoals Van Mander oproept doen ze niet.
Caravaggisten in Nederland
Na maanden, soms zelfs jaren, keren de schilders terug naar Nederland. De nieuwe kennis nemen ze mee en inspireren daarmee in Nederland weer andere kunstenaars. Een methode die de Nederlandse caravaggisten introduceren is bijvoorbeeld het werken met clair-obscur, een techniek waarmee Rembrandt van Rijn later beroemd zal worden.
Terug in Nederland schilderen kunstenaars zoals Van Honthorst en Baburen door in de caravaggistische stijl, maar ze geven hier wel hun eigen draai aan. Zo maken ze geen gebruik van de inktzwarte pigmenten zoals Caravaggio dat deed. En de schilderijen worden zelden zo onheilspellend als dat ze in Rome hebben gezien. “Een vlakkere stijl waarin hun Utrechtse leermeesters Bloemaert en Van Moreelse doorschemeren”, aldus De Volkskrant.
De Nederlandse caravaggisten schilderen vaak kleurrijker en liefelijker, voor zover je het liefelijk kan noemen, dan Caravaggio. Een goed voorbeeld hiervan is het werk Onthoofding van Johannes de Doper, een Bijbelse voorstelling die zowel door Van Honthorst als Caravaggio is afgebeeld. Caravaggio kiest ervoor het moment te kiezen vlak na de onthoofding van Johannes (links), een bloederige voorstelling. De edelman wijst naar de schaal om aan te geven dat het hoofd daarin moet en de vrouw kijkt angstig. Het werk van Van Honthorst (rechts) is een stuk vrediger. Johannes lijkt weinig emotie te hebben vlak voor zijn onthoofding en de twee vrouwen op links kijken rustig toe. Deze vergelijking laat goed zien dat de caravaggistische werken lang niet zo rijk van menselijke emoties zijn zoals de werken van Caravaggio.
Milde Caravaggisten
De werken van Caravaggio hebben veel invloed gehad op Nederlandse schilders. Kunstenaars zoals Van Honthorst vertrokken naar Rome om daar hun opleiding af te maken en zijn hier in aanrakingen gekomen met het werk van Caravaggio. Zijn realistische en dramatische stijl spreekt hen erg aan en ze nemen het mee terug naar het noorden. Hoewel er veel gelijkenissen zijn tussen de caravaggisten en Caravaggio zijn er ook veel verschillen. Zo onheilspellend schilderen als Caravaggio doen de Nederlandse caravaggisten liever niet.
Wil je het wereldberoemde werk De koppelaarster van Gerard van Honthorst in het echt bekijken? Breng dan een bezoekje aan het Centraal Museum in Utrecht.
