REDACTIE – Op het eerste oog heb je het vaak niet gelijk door, maar schilderijen zitten soms vol met symbolen. Dieren, vruchten, voorwerpen kunnen allemaal verwijzen naar bepaalde onderwerpen. Vooral schilders in de 16e en 17e eeuw maakten hier veel gebruik van. We lichten vijf veelvoorkomende voorbeelden uit!
Honden en katten in schilderijen
Als je door het Rijksmuseum in Amsterdam loopt, waar veel 17e -eeuwse werken hangen, kan je zomaar een hond of kat tegenkomen. Deze dieren zijn namelijk veelvuldig afgebeeld. Soms zijn de dieren prominent in beeld, de andere keer zijn ze verstopt in het werk. Op Het vrolijke huisgezin van Jan Steen is een hond op de voorgrond van het schilderij te zien. In De bleekzuchtige dame van Samuel van Hoogstraten is de kat juist verstopt onder de tafel.
Deze viervoeters zijn vaak niet zomaar afgebeeld, ze kunnen namelijk een symbolische betekenis hebben. Een hond verwijst vaak naar trouw of waakzaamheid. In schilderijen met seksueel getinte situaties verwijst een hond naar wellust en onkuisheid, dit geldt ook voor een kat. Daarnaast staat een kat vaak voor wreedheid.
Jan Steen, 1668, Het vrolijke huisgezin
Symboliek van de veel gebruikte granaatappel
Het is een van de meest gebruikte vruchten als symbool, de granaatappel. De rode vrucht bevat veel zaadjes. Dit staat symbool voor het hebben van macht over veel mensen en verwijst daarmee naar bijvoorbeeld het koningshuis of de kerk. Maar de granaatappel kan ook verwijzen naar vruchtbaarheid. Dit zie je vaak terug in huwelijksportretten, bijvoorbeeld die van Hendrik de Vrome, geschilderd door Lucas Cranach de Oudere. Als een granaatappel te zien is in de buurt van Christus, dan kan je ervan uitgaan dat het symbool staat voor het lijden.
Lucas Cranach de Oudere, 1514, Portret van Hendrik de Vrome, hertog van Saksen
Bloemetje hier, bloemetje daar
Van bloemstillevens zijn er ontelbaar veel werken. Deze staan vaak voor de vergankelijkheid van het leven, bloemen staan namelijk maar even in bloei. Bloemen worden ook vaak afgebeeld in combinatie met een specifieke persoon, zoals Maria. Maria werd vaak afgebeeld met witte lelies, die verwijzen naar zuiverheid. Een blauwe bloem is een symbool dat veel voorkomt in de kunst, denk bijvoorbeeld aan het schilderij Vaas met bloemen van Jan Huysum. Een blauwe bloem zoals hier veelvuldig is afgebeeld staat voor verlangen, het onbereikbare en hoop.
Jan van Huysum,circa 1715, Vaas met bloemen
Spreekwoorden in schilderijen
In schilderijen wordt door kunstenaars ook regelmatig verwezen naar spreekwoorden. Een van de bekendste hiervan is wellicht Jan Steen, bijvoorbeeld het werk Soo voer gesongen, soo na gepepen. Nu zouden we zeggen ‘slecht voorbeeld doet slecht volgen’. In de hoek van dit werk zit een papegaai, net als kinderen doet een papegaai na wat hem wordt voorgedaan. Een ander goed voorbeeld is de Nederlandse spreekwoorden van Pieter Bruegel de Oude. De afgebeelde situaties verwijzen naar diverse Nederlandse spreekwoorden. Aan de rechterkant valt bijvoorbeeld een man door een mand, dit verwijst uiteraard naar het spreekwoord ‘door de mand vallen’. Kijk dus goed de volgende keer of je een Nederlands spreekwoord herkent.
Pieter Brueghel de Oudere, 1559, Nederlandse spreekwoorden
Symboliek van stillevens
Kunstenaars hebben ontzettend veel stillevens gemaakt, vaak bestaande uit een tafel vol met eten en drinken. Het lijkt soms net echt. Op het eerste oog lijkt er weinig te gebeuren op deze werken maar dat is allesbehalve waar. Dit soort stillevens zitten vol met symboliek. Jonge en oude kazen op tafel, zoals op het werk Stilleven met kazen van Floris van Dijck, zouden de eindigheid van het leven symboliseren. Ook vruchten zonder schil, zoals een appel of een citroen, staan hiervoor. We weten namelijk allemaal dat ze dan snel gaan rotten. Soms staat er ook een kaars op tafel, ook dit duidt op de eindigheid van het leven. Een kaars brandt namelijk niet voor altijd.
Floris van Dyck, 1615, Stilleven met kazen
