REDACTIE – Het surrealisme is misschien wel een van de bekendste moderne kunststromingen. Surrealistische meesterwerken zoals de smeltende klokken van Salvador Dalí zijn wereldberoemd. Waar Dalí vooral zijn werk en invloed vond in Parijs en later de Verenigde Staten, hield de Belgische surrealist René Magritte het dichter bij huis. Hij zette zich af tegen het Parijse surrealisme en gaf de stroming zijn eigen draai in Brussel. Maar waarom en wat zijn de verschillen?
Wat is het surrealisme?
De modernistische kunststroming, het surrealisme, is in de eerste plaats ontstaan als literaire stroming in het begin van 1920. Het is de Franse schrijver André Breton die de surrealistische opvattingen vervolgens niet alleen toepast op de literatuur, maar ook op de beeldende kunst. In 1924 schrijft hij het Manifest van het Surrealisme. Breton omschrijft in dit manifest het surrealisme als volgt: “Automatische spontaneïteit in zijn meest pure vorm, waarin men probeert – verbaal, door het geschreven woord, of in welke vorm dan ook – de manier van denken te laten zien, geleid door fantasie, zonder enige gecontroleerde ratio en los van morele waarden.”
In de ogen van Breton kwam een beeld voort uit het onderbewustzijn en het toeval, deze visie borduurt voort op de psychoanalyse van Sigmund Freud. In de praktijk schilderden surrealistische schilders hyperrealistische beelden maar in hele onverwachte of zelfs schokkende combinaties, ze wilden, zoals Breton aangaf, vanuit hun onderbewustzijn werken.
Franse surrealisten
Het manifest van Breton komt niet helemaal uit de lucht vallen. Na de verwoestende Eerste Wereldoorlog heerst er in het artistieke milieu verslagenheid en teleurstelling. Kunstenaars zijn hierdoor zeer maatschappelijk betrokken, dit resulteert eerst in het dadaïsme. Een stroming waarin ze actief strijden voor een betere wereld. Dadaïsten spelen al met het onderbewuste, maar dit is voor Breton niet voldoende.
Breton, die als arts werkte op psychiatrische afdelingen, komt in aanraking met de psychoanalyse van Freud waarbij er van uit wordt gegaan dat iedereen onderbewuste verlangens, gevoelens en gedachten heeft. Dit idee is een van de belangrijkste punten geworden voor de Franse surrealisten.
Breton omringt zich in Parijs met een grote groep kunstenaars. Hieronder bevinden zich schrijvers en dichters zoals Paul Eluard en Luis Aragon. Maar ook veel schilders zoals Max Ernst, Joan Miró en Salvador Dalí. De Franse surrealistische kunstenaars protesteren tegen de maatschappelijke conventies, onderzoeken het onderbewustzijn en willen de kijker bevrijden van deze conventies. Want na de oorlog is vrijheid het allerbelangrijkst.
The Surrealists group in Paris (1930)
Belgische surrealisten
Het Belgische surrealisme komt voort uit het Frans surrealisme, maar er is een wezenlijk verschil tussen beide stromingen, hier komen we later op terug. De bekendste Belgische surrealist is René Magritte. Een schilderij met een pijp met de tekst ‘Ceci n’est pas une pipe’ (Frans voor: ‘Dit is geen pijp’) is wereldberoemd.
Vanaf 1926 gaan de Belgische surrealisten aan de slag met de principes van de Franse surrealisten. De Belgische groep surrealisten bestaat uit Magritte en zijn vrienden, voornamelijk schrijvers zoals Camille Goemans, Paul Nougé en Mesens. Magritte en Goemans sluiten zich in 1927 aan bij de surrealisten in Parijs. Maar drie jaar later keert Magritte alweer terug naar Brussel, vanwege een meningsverschil met Breton.
Magritte versus Breton
Het Belgische surrealisme onderscheidt zich van Bretons opvattingen ten eerste over het ontstaan van het beeld. Het beeld is volgens de Belgen niet het resultaat van het onderbewustzijn, of het toeval, maar het is een product van een langdurige reflectie. Het verband tussen het echte object, de afbeelding en de tekstuele aanduiding, zoals bij het beroemde schilderij van de pijp, wordt de kern van Magrittes surrealistische revolutie.
Ten tweede is het surrealisme voor Breton veel meer dan alleen een kunststroming. Het is een visie op de maatschappij, het leven, bewustzijn en kunst. Volgens Breton en zijn Parijse aanhangers is surrealisme een levensfilosofie, waarbij ze zich afzetten tegen de maatschappij. Breton wil van het surrealisme een stroming maken met strenge regels waarbinnen kunstenaars moeten opereren.
De Belgische surrealisten verzetten zich hiertegen. Zij vinden dat zolang mensen formules nodig hebben ze niet echt vrij zijn. “De Belgen willen in tegenstelling tot de Franse groep het intellect niet ondergeschikt maken. De Belgen willen de rede beteugelen, Breton wil ze van elke bewuste controle vrijwaren”, aldus Annemie Tormans die onderzoek deed naar beide stromingen.
Verschillen en overeenkomsten
Zowel de groep surrealisten rond Breton als Magritte zijn op zoek naar een innerlijke wereld. Beide willen ze de rede benutten en zetten ze zich af tegen het geloof. Hoe ze dit vervolgens doen verschilt.
In tegenstelling tot Magritte kiest Breton voor een harde aanpak. Zijn manifest staat vol regels waarmee hij van het surrealisme een belangrijke stroming wil maken. Deze regels, waarin onder andere staat beschreven dat kunstenaars moeten werken uit het toeval en het onderbewustzijn, zijn voor een groot deel gebaseerd op de psychoanalyse van Sigmund Freud.
Volgens zijn psychoanalyse hebben alle mensen onderbewuste verlangens, herinneringen en gedachten. Hierop borduurt Breton met zijn manifest voort. Bij Magritte, die geen achtergrond heeft als arts op psychiatrische afdelingen zoals Breton, komt psychoanalyse van Freud minder sterk terug in zijn visie. Volgens Magritte en zijn medestanders kan je niet volledig uit het onderbewuste werken, ze vonden dat je niet voorbij moest gaan aan het intellectueel. Hierin verschillen beide kunstenaars.
