Het harde bestaan van de arbeider, de leefwijze van de allerarmsten en de rauwheid van de alledaagse sleur: belangrijkste thema’s in het Realisme dat zijn oorsprong kent in het 19e-eeuwse Frankrijk. Bij de oprichter van de kunststroming Courbet en volgelingen als Millet, Israëls en Hopper zal bij de gemiddelde kunstkenner meteen een belletje gaan rinkelen. Niet geheel onbekend maar een stuk meer onderbelicht is dat het Realisme ook voet kreeg in Rusland. Voortgestuwd door literaire werken van namen als Tolstoj kreeg de stroming daar ook voet aan wal, met als een van de belangrijkste namen: Ilja Repin.
Het is 1844 als Tatjana Stepanova bevalt van een zoon. Tatjana en haar man Jefim noemen hem Ilja en hij groeit op in Tsjoegoejev, onderdeel van het voormalig Keizerrijk Rusland. Ilja genoot van een opvoeding in luxe. Zijn vader was paardenhandelaar, een beroep met aanzien. Zijn moeder stond er vrijwel alleen voor tijdens de opvoeding van de kinderen aangezien Ilja’s vader veel van huis was. Ilja mocht niet omgaan met kinderen van ‘lagere stand’. Kunst stond binnen het gezin hoog in het vaandel.
Oog voor de ander
Ondanks het feit dat hij uit een goed milieu kwam had Ilja oog voor het harde bestaan van de arbeidersklasse in het keizerrijk. Die band ontwikkelt hij tijdens zijn studie aan de Keizerlijke Kunstacademie. In 1871 verschijnt zijn afstudeerstuk De opwekking van de dochter van Jairus, maar grote bekendheid verwerft hij pas met een later werk.
De mannen tonen uitgeputte blikken op hun gezichten en de fysieke inspanning spat van het doek af: met De Wolgaslepers maakt Repin voor het eerst naam. Het werk beeldt de noeste arbeid uit van werklui. In die tijd werd er gevaren met zeilschepen. Stroomafwaarts maakte men gebruik van de stroming van de rivier, geholpen door de wind in de zeilen. Stroomopwaarts moest men gebruik maken van andere krachten, zoals de brute kracht van de afgebeelde mannen.
Repin had een duidelijk doel voor ogen met het werk: hij wilde zijn verachting uitspreken over de onderdrukking in een kunstvorm die voor iedereen te begrijpen was. Door de slepers allen te voorzien van een eigen karakter wilde hij het individu centraal zetten.
Lof oogsten
Wanneer het werk klaar is in 1873 exposeert hij de definitieve versie van De Wolgaslepers op de Academie en op de wereldtentoonstelling in Wenen. Daar krijgt hij een bronzen medaille voor meesterschap. Waar in Frankrijk het werk van de realisten niet in de smaak viel bij de vermogende bovenlaag, lag dat anders in Rusland. Repins werk werd, juist door het sociaal-kritische karakter ervan, door de Sovjetautoriteiten na 1928 aangemerkt als voorbeeld van de Sovjet-schilderkunst, het Socialistisch Realisme. Andersoortig werk was niet toegestaan. Daarom werd zijn werk in de Sovjet-Unie enigszins controversieel; enerzijds werd hij als groot (zo niet de grootste) kunstschilder vereerd, anderzijds werd hij, vanwege de door de Communistische Partij opgelegde plicht om in de trant van Repin te schilderen, ook verfoeid.
Inspiratie
Repin gaat met een beurs van de Academie naar Wenen, Rome en Napels en strijkt uiteindelijk neer in Parijs. Een reis waarin hij verder groeit als kunstenaar en zich onder andere laat inspireren door het werk van Rembrandt. In 1878 keert hij terug naar zijn vaderland en gaat wonen in Sint-Petersburg. Aldaar sluit hij zich aan bij de Peredvizjniki, een groep kunstenaars die vrij vertaald ook wel ‘de Trekkers’ heten. Ze maken werk dat geïnspireerd is op grote namen uit de geschiedenis van de schilderkunst, zoals Titiaan, Frans Hals en Velazquez. Van 1893 tot 1907 is Repin hoogleraar in de historieschilderkunst aan de Academie te Sint-Petersburg. Zijn werk als leermeester valt erg in de smaak. Zo vertelt zijn leerling Dmitri Kardovski in zijn memoires: “De invloed van Repin op de leerlingen van de Kunstacademie was enorm. Allen streefden ernaar in zijn klas te komen maar weinigen was dit gegund. Wie aangenomen werd ging meteen door voor een groot talent.”
Ilja’s nederzetting
De laatste fase van zijn leven brengt Repin door in het Finse dorp Kuokkala. In deze plaats, zo’n dertig kilometer van Sint-Petersburg, koopt hij een landgoed wat hij ‘Penati’ noemt. Het huis lag in het Finse Keizerrijk dat tot het keizerrijk Rusland behoorde maar een ‘status aparte’ genoot en waar dus veel liberalere wetten golden. Het was dan ook een toevluchtsoord voor critici van het tsaristisch bewind. Het was een graag geziene plek voor grootheden als Maksim Gorki. In 1930 liet Ilja zijn laatste adem en gaat hij de geschiedenisboeken in als een van de belangrijkste gezichten van de Russische schilderkunst.
