Willem van Oranje staat tegenwoordig bekend als de vader des vaderlands. In het Nederlandse volkslied, het Wilhelmus, zingen we vanuit het perspectief van Willem. De lijfspeuk van zijn familie, Je Maintiendrai, is de officiële wapenspreuk van Nederland. Kortom, we hebben tegenwoordig veel lof over voor Willem. Maar is dit wel terecht? Wat weten we eigen over de voormalige Prins van Oranje? Wordt de titel ‘vader des vaderlands’ terecht aan hem toebedeeld?
Om die vraag te beantwoorden gaan we vier eeuwen terug in de tijd. Nederland in de zestiende eeuw verschilt sterk met Nederland zoals we het nu kennen. Er is zelfs nog geen sprake van Nederland. Karel de Vijfde heerst over grote delen van Europa, waaronder Nederland, en koloniën in Midden- en Zuid-Amerika. Zijn doel is de creatie van een groot wereldrijk. Destijds waren in het gebied dat we nu kennen als Nederland allerlei hertogdommen en graafschappen, zoals Gelre, Utrecht en Holland, te vinden. Karel V laat geregeld zijn hoofd zien in deze gebieden, maar laat veel macht over aan de lokale edelen. Met de Staten-Generaal hadden de Nederlandse gewesten veel invloed op financieel gebied.
Nadat Karel V afstand doet van de troon neemt zijn zoon Filips II de macht van de Nederlanden over. Zijn manier van regeren verschilt sterk met die van zijn vader. Hij heeft een idealistisch doel voor ogen; zijn hele rijk Rooms-Katholiek maken. Hij stuurt gezanten door heel zijn rijk die het katholicisme moesten beschermen tegen het oprukkende protestantisme. Aanhangers van het protestantisme worden op hardhandige wijze vervolgd. Ook richt hij een Geheime Raad op die de macht van de Nederlanden nog meer verzwakt.
De edelen beginnen hun politieke en financiële macht te verliezen aan deze vertrouwelingen, en zien de vervolging van protestanten met lede ogen aan. In 1566 besluiten ze echter dat maat vol is. Ze doen hun beklag over de situatie bij Margaretha van Parma, een vertrouweling van Filips II. Eventjes wordt de vervolging van protestanten versoepeld, maar als uitkomt dat de protestanten in het geheim nog steeds kerkdiensten houden, wordt een Spaans leger opgesteld.
Filips II
Willem van Oranje
Terwijl verschillende edelen de strijd aan gaan met het Spaanse leger probeert Willem van Oranje zich op een meer diplomatieke manier te verzetten. In eerste instantie had hij een goede relatie met Filips II en was hij een onmisbaar figuur aan het hof. Maar de extreme maatregelen die Filips II nam, schieten in het verkeerde keelgat van Willem en een aantal andere edelen. Samen met andere edelen werkt Willem mee aan waarschuwende brieven aan Filips II. Tevens weigert hij een jaar lang aanwezig te zijn bij vergaderingen van de Geheime Raad. In 1564 houdt hij een uur durende rede over geloofsvrijheid. Dit openbare verzet van Willem schiet bij Filips II in het verkeerde keelgat. De vertrouwelijke en vriendschappelijke relatie tussen beiden is verbroken.
Terwijl de Spanjaarden en verschillende groepen edelen met elkaar in de knoop liggen, woedt de Beeldenstorm door de Nederlanden. Gefrusteerd door de Spaanse oppressie stormen protestanten de kerken van katholieken binnen om alles kort en klein te slaan. Filips II is woedend. Hij stuurt nog meer troepen naar de Nederlanden en vervangt Margaretha van Parma door één van zijn sterkste gezellen; de Hertog van Alva. Deze gaat meteen over tot de brute vervolging van protestanten. Om zijn gerechtshof te bekostigen voert hij nog meer belastingen in, die uiteraard tot nog meer weerstand leiden. Steeds meer protestanten verenigen zich tegen de Spaanse invasie.
De Beeldenstorm – Dirk van Delen
Willem van Oranje zelf nog niet. Hoewel hij zichzelf duidelijk had uitgesproken over de extreme maatregelen van Filips II, weigert hij om zich aan te sluiten bij de opstandelingen. Vanuit zijn woonplaats in Antwerpen verbiedt hij het volk om hulp te bieden aan de protestanten. In 1567 besluit hij terug te keren naar zijn geboorteplaats in Duitsland, waarvandaan hij zijn diensten aanbiedt aan Alva. De hertog moet er echter niets van hebben. Begin 1568 besluit hij Willem te vervolgen. Dit zorgt voor een ommekeer in de acties van Willem. Waar hij eerste weigerde om actief deel te nemen aan de strijd, kiest hij nu voor de aanval!
Samen met zijn gezellen brengt Willem een leger bij elkaar. Datzelfde jaar nog trekken de troepen de Nederlanden binnen. De situatie is geëscaleerd tot een oorlog. Hoewel er grote verliezen worden geleden weet een leger van Oranje te overwinnen in de Slag bij Heiligerlee. De eerste overwinning van de opstandelingen tegen het machtige Spaanse leger is een feit. Het blijft echter bij deze ene winst. De invasie van Willem is voor de rest een grote mislukking. Het leger valt uiteen, en Willem keert terug naar Duitsland om zijn wonden te likken.
De strijd kakt dan lange tijd in. Alva treedt krachtig op, waardoor de opstandelingen geen winst meer kunnen behalen. De kracht van de Nederlanden blijkt vervolgens op het water. De sterke vloot van de watergeuzen winnen met gemak van de Spaanse vloot. Vanuit het water weten de geuzen Den Briel in te nemen in 1572. Willem grijpt zijn kans. Hij roept het volk op in opstand te komen en zich bij hem aan te sluiten. De meeste steden van Holland en Zeeland, waarvan hij stadhouder is, sluiten zich daarop bij hem aan. De opstand komt nu echt goed op gang. De legers van Oranje weten links en rechts overwinningen te boeken en grote gebieden op Alva te veroveren. Katholieken worden nu niet meer gespaard. Tot woede van Willem worden ze gemarteld en vermoord. Een jaar later verlaat Alva verslagen de Nederlanden. De klus is echter nog niet geklaard voor Willem. Nederland is namelijk nog steeds een lappendeken van katholieke en protestantse gewesten.
Gelukkig verkeert Spanje in financiële moeilijkheden. Jaren aan oorlog zijn Filips II niet in zijn koude kleren gaan zitten. De Spaanse troepen krijgen hierdoor minder betaald, waardoor ze gaan muiten en deserteren. In hun furie roven ze meerdere Nederlandse steden leeg. Willem van Oranje gebruikt deze veroveringen om de Nederlandse gewesten te overtuigen zich te verenigen in de Pacificatie van Gent, tegen het Spaanse gezag. Dit is een grote politieke overwinning voor Willem. Al snel blijkt de pacificatie niet te werken. De protestantste gewesten willen geen vrijheid geven aan de katholieken, en vice versa. In 1579 ziet Willem zijn verenigd Nederland uiteen vallen met de Unie van Utrecht en de Unie van Atrecht. De noordelijke Nederlanden vervolgen hun strijd in de opstand, terwijl de zuidelijke Nederlanden trouw blijven aan Koning Filips II.
Vóór de Unie van Utrecht…
…en na.
Willem probeert in verschillende vredesbesprekingen Filips II te overtuigen om geloofsvrijheid toe te staan. Het blijft bij proberen. In 1581 zweren de Staten-Generaal van de Noordelijke Nederlanden officieel Filips II als koning af met het Plakkaet van Verlaethinge. De Opstand die in eerste instantie was gericht op meer geloofsvrijheid en minder belasting is nu veranderd in een politieke opstand. Willem probeert om die reden Franse steun te regelen. Deze zet werd echter niet gewaardeerd door de Staten-Generaal, die steeds meer lonken naar politieke vrijheid en in conflict komen met de Franse kroonprins. Na een aantal incidenten verlaat deze daarom de Nederlanden weer.
De situatie ziet er nu grimmig uit voor Willem, terwijl de Opstand een dieptepunt bereikt. De Spanjaarden weten op militair gebied weer overeind te krabbelen en de opstandelingen weten weinig overwinningen te behalen. Ook kent Willem veel persoonlijk verlies. Zijn broers Adolf, Lodewijk en Hendrik sterven in de Slag bij Heiligerlee en de Slag bij de Mookerheide. Ook zijn vrouw, Charlotte van Bourbon, met wie hij niet voor de erfenis maar uit liefde trouwde, stierf. In 1580 verklaart Filips II Willem van Oranje vogelvrij. Hierdoor volgen een hoop aanslagen op zijn leven. Op 10 juli 1584 vindt een fatale aanslag plaats. Balthasar Gerards wacht de dan 51-jarige Willem op in de Prinsenhof in Delft. Met één schot schiet hij Willem recht door het hart. Hij sterft direct.
Willem wordt neergeschoten door Balthasar Gerards.
Willem maakt niet meer mee hoe de Noordelijke Nederlanden samen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden crëeren. Hij maakt niet meer mee hoe de Opstand weer opbloeit met steun van Engeland en Frankrijk en hoe zijn zonen Maurits en Frederik Hendrik als Prinsen van Oranje de Opstand leiden. In 1648 wordt de Vrede van Münster gesloten. Hiermee komt een einde aan de Tachtigjarige Oorlog. Spanje erkent de Republiek als soevereine staat, die zelf kan beslissen over geloofsvrijheid en belastingen.
De inspanningen van Willem hebben een belangrijke rol gespeeld hierin. Hij probeerde altijd voor de diplomatieke weg te kiezen en trouw te blijven aan Filips II. Maar wanneer dit faalde was hij vervolgens niet bang om de strijd aan te gaan. Zijn standvastigheid en politieke spel leidden tot de Pacificatie van Gent, waar de Nederlanden zich verenigden. Dit was de basis waaruit later de nieuwe staat, de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstond. Willem van Oranje legde de fundamenten voor het moderne Nederland. Met recht wordt hij daarom de vader des vaderlands genoemd.
